27/05/2016
Kristoffer Noheden, The imagination of touch: surrealist tactility in the films of Jan Švankmajer makalesinde, Gaston Bachelard’ın mekân ile ilgili çalışmasından yola çıkarak Bodrum/Down to the Cellar filminin güçlü bir arketipsel yanından, Bachelard’ın mağara kültünden, bilinçdışının temsili yaklaşımlarından bahseder. Makaleden bağımsız olarak Bachelard’ın ev ve düşlerle harmanladığı mahzen, tavan arası kutupsallığı, Mekânın Poetikası adlı çalışmada geçen tavan arasının ussallığına karşın, mahsenin usdışılığı kutupları Švankmajer filmlerinde yerlerine yerleştirilecek olursa, tavanarası konunun dışında kalarak mahsen tamamıyla hâkimiyeti ele geçirir.
Görsel 1: Jan Švankmajer, Bodrum/Down to the Cellar, 1983.
Bodrum/Down to the Cellar filminin, Noheden’nin de belirtiği gibi, usdışılığının kodları çok açıktır. Bodrum’a patates almak için annesi tarafından gönderilen küçük kız merdivende, -tünel, mağara kültü- filmin sonunda anladığımız üzere bodrum kapısından henüz içeri girip girmediği muallak olan görüngüler eşliğinde usdışında hareket eder. Küçük kız, patatesleri sepetine doldurdukça patetesler geriye doğru hareket eder ve hiçbir zaman asıl eylem gerçekleşmez. Bilinç eşiğinin sınırlarında küçük kız ve yaşlı bir adamın ilişkisel denklemini kurmaya yönelik kaygan bir algı oluşur ki, bu usdışının kime ait olduğu kestirilemez. Fakat şu var ki izleyiciyi de işin içine çeken en vurucu filmlerden biri olan bu film dikizleyen konumuyla da bütünsel olarak sarsar ve mahzene inildiğine pişman eder.
Bachelard, ruh çözümcü olarak tanımladığı Švankmajer’in de özellikle kendisine hayranlığını her defasında belirttiği ve Usherların Evi’nin Çöküşü/The Fall of the House of Usher filmini ona ithaf ettiği Edgar Allan Poe’nun öyküleri için “Bu öyküler çocuklara özgü korkuların tamamlanmasıdır” (Bachelard, 1996:47) der. Bachelard’ın literatüründe bodrum, mahzen, dip, toprak altına gömülmüş olan, delilik çevresine duvar örülmüş dramlardır ve tavanarası ussallaştırmaya yakınken, mahzen ise hiçbir zaman kesinlik omayan ve sürprizlere açık bir yerdir.
Görsel 2: Jan Švankmajer, Haz Komplocuları/Conspirators of Pleasure, 1996.
Terk edilmiş mekânların ruhu ve amaçsızca dolaşılan sokakların rastlantısal karşılaşmaları, sürrealizmin şiirsel imgelerinin en çok ortaya çıktığı yerlerdir. Švankmajer mekânları, varolan mimariyi kullanma ve kurgulanmış mimariden oluşmaktadır, bedenler onun mekân ve alanlarında tam olarak konformist bir şekilde konumlanamaz, Freud’un tekinsizlik kavramının karşılığının da ses ile birlikte en çok bu noktada görüldüğünü tekrar belirtmek gerekir. Bedenleri mekânlarda barınamaz, nesnelleşir, bazen bedeni mekân ele geçirir, “ev” özellikle onun filmlerinde klostrofobik olan en belirgin ögedir.
Evde Sessiz Bir Hafta/A Quiet Week in the House filminde delikten dikizlenen evin sahipleri, evi ele geçirmiş olan nesnelerdir. Çağıl Yurdakul ve Filiz Özer’in Metinden Mekâna; Kültürel Farklılıkların Alice’in Kaçış Uzamı Bağlamında İncelenmesi konu başlıklı makalesinde Švankmajer’in Alice uyarlamasındaki harikalar diyarına geçiş uzamında mekânın beden ile ilişkisine değinilmektedir. Alice’in geçiş uzamı olarak kullandığı çekmeceleri, gizli geçit olarak kullanmasından ve çekmecelerin bilinçdışını temsil ediyor olmasından bahsedilir. Sürrealizmin, kolektif bilinç ve sembollik nesneleri dâhilinde bedenin, mekânın kapsayıcılığıyla ele alınması, bahsedilen uzamın, nesnenin doğasıyla yeniden kurgulanması ve bu yönde temsiller oluşturması, kaçış uzamının oluşumuna katkı sağlamıştır. Makalede sözü geçen nesnelerin alışıldık fonksiyonelliğinin dışında farklı normlarla karşımıza çıkması düşüncesi, uzamı tekrardan kurgulayarak gerçekliğin üzerinden sıçrama yaratmasını sağlar. Aynı zamanda sürreal mekân dilinin belirgin olan yapısı ve Švankmajer filmlerinde var olan anakronik nesneler, zaman-mekânda sapma yaratır. Filmde bu, otomatizm ve rüyanın mekânla olan ilişkisi, bedenin konumunu mekânın kapsayıcılığı açısından genişletir.
Görsel 3: Jan Švankmajer, Hayatta Kalmak: Teori ve Pratik/Surviving Life: Theory and Practice, 2010.
Görsel 4: Karel Teige, Kolajlar.
Erkek Oyunu/Virile Games filminde (Görsel 43) bu planda, Švankmajer’in sıklıkla resimlerini optik olarak yorumladığı yine ressam René Magritte’in eserlerinden biri olan, Time Transfixed (Görsel 44) resmindeki uzamdan farklı olarak, trenin sembolik beden üzerinden yorumlanışı görülmektedir.
Görsel 5: Jan Švankmajer, Erkek Oyunu/Virile Games, 1988.
Görsel 6: René Magritte, Time Transfixed, 1938.
Karanlık Aydınlık Karanlık/Darkness Light Darkness filminde, bedenlerin mekâna sıkışmış olması bireyin iç sıkışıklığına dayanan kurgusu, Hayatta Kalmak: Teori ve Pratik/Surviving Life: Theory and Practice filminin mekân anlayışıyla ortaktır. Yine aynı şekilde iç ve dışın gerçekliği çatışması, burada zaman algısının kırılmasına işaret eder. Ögelerle, nesnenin kendi dinamiğiyle iç huzursuzluğu yansıtır (Görsel 45). Magritte’in resimlerinde sıkça rastlanılan nesnelerin mekâna sıkıştırılması biçimini, (Görsel 46) Švankmajer nesne, mekân, beden ilişkisi üzerinden optik olarak vurgular ve sürrealist nesnenin yeniden üretimine katkı sağlar.
Görsel 7: Jan Švankmajer, Karanlık, Aydınlık, Karanlık/Darkness Light Darkness, 1989.
Görsel 8: Soldan Sağa Üst Sıra, A: Perspective: Madame Recamier By David, 1949. B: Hegel’s Holiday, 1958. C: The Wrestlers’ Tomb, 1961. Soldan Sağa Alt Sıra, D: Philosopy in the Boudoir, 1966. E: The, Listening Room, 1958. F: Evening Falls Le soir qui tombe, 1964.
Švankmajer sinemasında “ev” anne karnının dışarıda klostrofobiye bürünmüş halini temsil eder, bunu iç ve dış mekânı alabora ederek yapar. Karanlık, Aydınlık, Karanlık/Darkness Light Darkness filminde odaya hapsolmuş uzuvlar, bedenin bütünselliğinin ruhun parçalanışının önüne geçemeyeceğinin kanıtını sunar. Sürrealizm Mimarlık, kitabında, Sürrealizm’e dâhil olmayıp, kendi hareketini, Korealizm olarak tanımlayan Kiesler’in, korealizmiyle ilgili şu söz geçmektedir; “korealizmle kastettiği, insanda onu kuşatan doğal ve teknolojik çevreler arasındaki sürekli etkileşimdir” (Altınyıldız Artun, 2014: 29). Frederick Kiesler’in Sonsuz Ev çalışmasının kapsamında bahsedilen bu etkileşim, Švankmajer’in de nesnelerle kurduğu çevresel ilişkisinin zeminini oluşturmaktadır. Weissmann İle Piknik/Picnic with Weissmann filminde, doğada nesnelerin kolektif hareketlerle insanlaştırılarak –Humanisation- otomatsal araçlarla etkileşimi sağlanır ve Sozsuz Ev gibi zeminsiz, tavansız ve duvarsız bir uzam oluşturulur. Daire/The Flat filminde ise mekân, çağrışımsal olarak Magritte’in illüzyonisine denk gelir. Golconda resmindeki melon şapkalı gökyüzünde duran figürlere benzer ruhsallığı taşıyan Daire/The Kat filminin melon şapkalı adamı, Magritte’in resminin illüzyonundan, Švankmajer’in filminin optik illüzyonuna taşınır (Görsel 48).
Görsel 9: René Magritte, Golconda, 1953.
Duvarda gezinen örümcek, mekânın dişilliğini ve rahimde olanın, dışarı çıkamayanın temsilidir. Eril figürün odadan çıkma isteğinin gerginliği yansıtılır. İkili kodlarla, figürün, çerçevede belirmesi, mekânda ampulun hareketi ile oluşan nesnelerin gölgeleri adeta Jung’un gölge arketipidir, Anima’yı içine hapseden Animus’a aittir. Odada oklar dışarıyı işaret eder, tıpkı Ariadne’nin ipinin çıkış yolu olarak görünmesi gibi. Daidalus’un labirentinde dolaşıp duran adamı sonunda Ariadne-Theseus karşılaşması beklemez elbette, onu bekleyen sürrealizmin ta kendisidir. Sallanan ampul Foucault’un sarkacı gibi sallanır; yarılma, yutulma, nesnelerin büyülüp küçülmesi, dişil olanın vurgusu, ağız ve meme ucunun delinmesi, yumurtanın duvarda kaybolması, yumurtayı almaya çalışan elin duvar tarafından yutulması, tüm bu göstergeler Heterotopya’nın, mekân içinde mekânına özgü alanlar oluşturması ve içe kaçış düzlemi açısından önemlidir. Filmde, mekânda oluşan devinim, mekânı delen elin oluşturduğu delik, delikli kaşık ve yeme eyleminin bir türlü gerçekleşememesi, bu fallik ve mitik çağrışımların tümü, psikanalitik düzlemde içerinin dışarısı ile olan ilişkisinin kodlarıdır.
Yatak, Švankmajer filmlerinde konformistliğe inat uykunun değil daha çok uyanışın nesnesidir. Daire/The Flat filminde yatak kendi kendini öğütür, talaş yığınına dönüşür ve figürün üzerini kaplayarak bir mezar tümseğini çağrıştırır. Elinde horoz ile dolaptan çıkan melon şapkalı figürün ana figüre balta uzatması ve mekândan çıkabiliyor olması fallusa dair yaklaşımsallığın Freudyen zeminde karşılığını bulmasıdır. Ana figürün baltaladığı ahşap kapının ardında yazılardan oluşan beton duvardan sarkan kalem, figüre sunulur. Bu karşılaşma, ontolojik bir davettir ve bir hoşgeldin karşılamasıdır. Kuşkusuz bu karakter de Kafka’nın Gregor Samsa’sından başkası değildir. Öyküde mekânı aşamayan Gregor Samsa bir sabah bir Ungeziefer’e -bu kelime Türkçeye böcek olarak çevrilmiştir- dönüşür. Kafka’nın Gregor Samsa’yı dönüştürdüğü yaratığı tanımlamak istemediği, sadece “iğrenç” olanı vurgulamak istediği söylenir. Mekânı, nesnel olan bir yaratığa dönüşerek aşamayan Gregor Samsa’nın özgürleşmesine olanak sağlamayan baba figürü Daire/The Flat, filminde ve Švankmajer’in diğer filmlerinde de görülen eşik figürüdür. Švankmajer’in filmde temsil karakterine sunduğu kalem, bir davet nesnesidir, aramıza hoşgeldin anlamı taşımaktadır. Duvara yazılmış isimler de Sürrealist Çek grup üyelerinden başkalarının ismi değildir (Görsel 49).
Görsel 10: Jan Švankmajer, Kat/The Flat, 1968.
Görsel 11: Giorgio de Chirico, The Anxious Journey. Paris, spring-summer, 1913.
Görsel 12: Jan Švankmajer, Faust, 1994.
Sürrealizmin bedeni özgürleştirme arzusu, David Hopkins’in belirttiği gibi “ilkel” olana doğru yaklaşmadır. Ona göre Bataille felsefesinin anti-hümanist tavra taşınmasının kuşku yaratan bir tarafı yoktu. Çünkü “özgür kılmanın ruhun ve aklın yararına olduğundan” (Hopkins, 2006: 159) emindi. Bedeni aşma gösterenleri, kutsal bakire motifiyle çeşitlenen nesne üretimleriyle ortaya konurken bedenin erotik konumlanışı, Bataille için “yaşamı ölüm noktasına dek onaylayan” (ss. 2006: 163) bir görüştür ve bu görüş ile Švankmajer sinemasını okumak doğrudur. On dokuzuncu yüzyıla özgü Sade’cı gelenekten gelen ruhun evi olan bedenin aşılması, erotizm ve mazoşist iç içeliğinden ziyade Delilik/Lunacy filminde karşımıza Bataille’ın da oldukça soft bulacağı çocuksu, hatta neredeyse psikanatilik önermelerle iyileştirici, didaktizite edilmiş formlarla çıkar fakat filmin bütünselliğinin dışında nesneye indirgenmiş Sade gerçekliği de kara mizah açısından okunabilecek detaylardır.
Eugène Delacroix’nın Halka Yol Gösteren Özgürlük/Liberty Leading the People adlı resminin akıl hastanesindeki deliler tarafından tiyatral olarak canlandırılması, hafızalara kazınmış olan Delacroix’nın bu resmindeki kadın figürünün, özgürlük gibi bir kavramın bir ulusun özgürlük sembolü olarak aşkınlığından ziyade filmde “tutsaklığı” noktasına vurgu yapar. Bu gerçekçi üslupta yapılmış olan resim Švankmajer sinemasında tarihsel zeminde politize edilmiş, sürreal zeminde ters köşe olmuş bir nesnel imgesel olgudur artık.
Görsel 13: Jan Švankmajer, Delilik/Lunacy, 2005.
Jackson Pollock’un action painting tekniğinin bedenin aşılmasına önerdiği olasılıklar, kendi intiharının yaratmış olduğu durum ile düşünüldüğünde maddenin aşılmasından ziyade intihar fikrinin şiirselliğinde yatmaktadır. Filmde Jackson Pollock’un bu tekniğini ele alan Švankmajer, yaşamdan muaf olmuş insanların içinde bulunduğu durumun bir betimlemesini sunar ve soyut kavramının tekrardan düşünülmesine olanak sağlar.
Filmde bolca görünen sakatat ve et parçaları ile ruhun izdüşümleri, beden ruh çatışmasının gerginliğini yaşatır. Ruhun kaçış çizgileri üzerinde gezinen Lunacy/Delilik filmi zihne açtığı yarıklar açısından önemlidir. Michel Foucault’un Deliliğin Tarihi kitabında belirttiği üzere “akıl bozukluğu artık hastalıkla tıbbi düşüncenin sağlamlığı içinde değil de, fantastiğin içinde çarpışmakta ve onunla yakınlaşmaktadır” (Foucault, 1993: 31).
Görsel 14: Jan Švankmajer, Delilik/Lunacy, 2005. Box Object.
Fantastiğin yapısı gereği bu söylemin olumlanabilirliliğini mimetik açıdan Švankmajer filmlerinde değerlendirmek mümkün çünkü mimetik onun filmlerinde yetişkin özne’ye sunulan davettir. Sürreal Manifesto’da delilik ile ilgili geçen metin Švankmajer sinemasının materyalist şiirsel tarafı adına kanımca önem teşkil eder. Özellikle Delilik/Lunacy filmi de Markiz’in özdeşlik katalepsi ritüeliyle üstesinden geldiği korkuları psikanalitik düzlemin dışında oldukça şiirseldir. André Breton’un delilikle ilgili sözlerine de değinmek, Sürrealizm geçmişi ve Švankmajer sinemasının delilik anlatımına katkı sağlayabilir.
“Delilik korkusunun bizi hayal gücünün bayrağını dürülmüş şekilde tutmak zorunda bırakmasına izin vermeyeceğiz. Materyalist bakış açısına karşı duruşu takiben, gerçekçi bakış açısına karşı duruşun da incelenmesi gerek. Gerçekçiliğe kıyasla daha şiirsel olan materyalizmin, insanoğlunun üzerine elbette canavarca olmakla birlikte, yeni ve daha eksiksiz bir çürümeyi temsil etmeyen canavarsı türde bir gurur yüklediğini kabul etmek gerek. Bunun her şeyden önce spiritüalizmin birtakım saçma eğilimlerine karşı olumlu bir tepki olarak değerlendirilmesi gerekir” (Breton, 2009: 9).
Otranto Şatosu/Castle of Otronto 1764’de yazılmış olan Sir Horace Walpole’un gotik romanından bir uyarlamadır. Gökten kaleye inen dev bir miğferin etrafında dönen bu hikâyenin sunduğu atmosfer, Švankmajer sinema dili için biçilmiş kaftandır. Miğfer’in düşüşü, Magritte’in geçmişte Gilly’deki evlerinin üzerine esirleri taşıyan bir balonun düşmesi ve geçmişi ile ilgili izlerin olduğu PiRené Kalesi/The Castle of the PyRenées (Görsel 54) resmini çağrıştırır.
Görsel 15: René Magritte, Pirené Kalesi / The Castle of The PyRenées, 1961.
Švankmajer, belgesel görüntüleriyle romanın resimlenmiş görüntülerini birbirine geçirerek, sürreal düzlemde, belgeselin kendi reel kurgusu içerisinde sürreal algı yaratır.
Görsel 16: Jan Švankmajer, Otranto Şatosu/Castle of Otronto, 1973-1979.
Horace Walpole’un romanında, Magritte’in resminde ve Švankmajer’in özellikle Otranto Şatosu/Castle of Otronto filminde, mekânın hareketle olan ilişkisinin, nesnelerin konumlanışının ortak bir yanı vardır. Bunu yine Bachelard’ın tespiti ile vermek yerinde olacaktır. Bachelard, Su ve Düşler kitabının giriş kısmında, Edgar Allen Poe üzerine yazdıklarında yazarın anlatımına dair, nesnelerin nesnellikten arındırılmaması gerektiğinden bahseder ve ruhun maddesel imgelem yaratma sıkıntısı çekmesinin sebebini de bu duruma bağlar. Bu üçlü; roman, resim ve film örneğinde farkedilen olgu da tam burada, nesnenin nesne olma durumunda yatar.
Nesnenin mekânda konumlanışı bakışın meselesinden çok nesnelerin maddesel düzleminden ne kadar uzaklaştırıldığı meselesine dönüşür. Bachelard’ın nesneleri alttan görüp donuk, hareketsiz, katı insana yabancı nesneler olarak bölmesi ve imgelemi parçaladığı düşüncesi Švankmajer sinemasının başlı başına bu taraftan incelenmesi için bir sebeptir. Gözün mekânın neresinde konumlandığının ve neresinde aşkınlık kazandığının perspektifsel olarak da nesnelerin iç ve dış ile kurduğu ilişkiler doğrultusunda okumasını yapmak olanaklıdır.
KAYNAKÇA
Abora, Emel. Sürrealizm Akımında Nesnenin Değerlendirilişi, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
Akarsu, Pınar. Sürrealizm Ve Rüya, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Akyürek, E. (1994). Ortaçağ’dan Yeniçağ’a Felsefe ve Sanat. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Aragon, L. (2015). Kolajlar. Alp Tümertekin (Çev.). İstanbul: Janus Yayınları.
Artun, A. (Ed.) (2010). Sanat Manifestoları: Avangart Sanat ve Direniş. İstanbul: İletişim Yayınları.
Artun, N. A. (Der. Sunuş) (2014). Sürrealizm Mimarlık Mekân Sanatı. İstanbul: İletişim Yayınları.
Artun, N. A. & Ojalvo, R. (Der.) (2014). Arzu Mimarlığı. İstanbul: İletişim Yayınları.
Bachelard, G. (1996). Mekânın Poetikası. Aykut Derman (Çev.). İstanbul: Kesit Yayıncılık.
Bachelard, G. (2006). Su ve Düşler Maddenin İmgelemi Üzerine Deneme. Olcay Kunal (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Baudrillard, J. (2008). Nesneler Sistemi. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu (Çev.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Baker, U. (Ed.) (2015). Sanat Ve Arzu. İstanbul: İletişim Yayınları.
Berger, John. (2007). Görme Biçimleri. Yurdanur Salman. (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Berger, John. (2007). Sanat Ve Devrim. Bilge Berker. (Çev.). İstanbul: Agora Kitaplığı.
Breton, A. (2001). Nadja. Sevgi Tamgüç (Çev.). İstanbul: Babil Yaınları.
Breton, A. (2009). Sürreal Manifestolar. Yeşim Seber Kafa, Artemis Günebakanlı, Ayşe Güngör (Çev.). İstanbul: 6:45 Yayın.
Barthes, R. (1997). Gösterge Bilimsel Serüven. Mehmet Rifat, Sema Rifat (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Barthes, R. (1999). Metis Seçkileri, Yazı ve Yorum. Tahsin Yücel (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Barthes, R. (1998). Çağdaş Söylenler. Tahsin Yücel. (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Betton, G. (Y.Y.G.). Sinema Tarihi. Şirin Tekeli (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Bloom, P. (2015). Bebeklerin Ahlaki Yaşamı. Ezgi Kardelen. (Çev.). İstanbul: Verita Kitap.
Burnett, R. (2007). İmgeler Nasıl Düşünür?. Güçsal Pusar (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Büker, S. (2012). Sinemada Anlam Yaratma. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
Clark, T. (2011). Sanat Ve Propaganda. Kitle Kültürü Çağında Politik İmge. Esin Hoşcusu (Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Clarke, J. (2012). Sinema Akımları. Şahan Yatarkalkmaz&Çağdaş Eylem Babaoğlu (Çev.). İstanbul: Kalkedon Yayınları.
Çağıl Yurdakul, Filiz Özer, "Metinden Mekâna; Kültürel Farklılıkların Alice’in Kaçış Uzamı Bağlamında İncelenmesi", KARADENİZ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ, Vol. 5, No. 9, 12/2013, s. 183-207, ISSN: 1309-081X, Teksir Dijital.
Dadoun, R. (2007). Erotizm. (Çev.). Işık Ergüden (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Demirci, Tan Tolga. Dünya Sinemasında Sürrealizmin İzleri, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Demirci, T.T. (2006) Korku Sinemasının Psikanalizi. İstanbul: Es Yayınları.
Denis, P. (2007). Fobiler. İsmail Yerguz (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Direk, Z. (Hazırlayan) (2003). Dünyanın Teni, Merleau-Ponty Felsefesi Üzerine İncelemeler. İstanbul: Metis Yayınları.
Duranay, H. (Ed.) (2014). Dada Bakire Bir Mikroptur. Halil Duranay, Cemal Akyüz, Abidin Mahmut (Çev.) Kocaeli: Kült Neşriyat.
Elsaesser, T., & Hagener, M. (2011). Film Kuramı Duyular Yoluyla Bir Giriş. Berhan Soner-Barış Yıldırım (Çev.) Ankara: Dipnot Yayınları.
Ersümer, A. (Der.) (2015). Sinema Neyi Anlatır. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
Foster, H. (2011). Zoraki Güzellik. Şebnem Kaptan, (Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
Foucault, M. (2004). Bu Bir Pipo Değildir. Selahattin Hilav (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Foucault, M. (1993). Deliliğin Tarihi 1, 2, 3. Mehmet Ali Kılıçbay (Çev.). Ankara: İmge Kitapevi.
Furby, J., & Hines, C. (2014). Fantastik. Sena Yavuz (Çev.) İstanbul: Kolektif Kitap.
Guntrip, H. (2003). Şizoid Görüngü Nesne İlişkileri Ve Kendilik. İpek Babacan (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Güngör, Ayşe. André Breton Ve Sürrealist Resim İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Gürol, E. (2002). Sigmund Freud. İstanbul: İz Yayıncılık.
Hagemann, J. (2012). May I Touch Your Meat? Jan Švankmajer, Birth Trauma, and the Gesture Toward Touch. Life. Erişim Tarihi: 26.03.2016 Saat: 01:10 Yayın Tarihi: 31.10.2012 http://brightlightsfilm.com/may-i-touch-your-meat-jan-Švankmajer-birth-trauma-and-the-gesture-toward-touch/#.V0SNRpGLSM8
Harrison, C., Wood, P. (Ed.) (2005). Sanat ve Kuram 1900-2000 Değişen Fikirler Antolojisi
Sabri Gürses, (Çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
Hames, P. (Ed.) (1995). Dark Alchemy: The Films of Jan Švankmajer. England: Connecticut: Greenwood Press.
Hochmann, J. (2004). Psikiyatri Tarihi. Işik Ergüden, (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Hobson, J., A. (2012). Düşler. Hakan Gür, (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Hofstadter, D. R., Dennett, D.C. (2005). Aklin G’özü. Füsun Doruker. (Çev.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
Houdé, O. (2006). Çocuk Psikolojisi, İsmail Yerguz, (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Hopkins, D. (2006). Dada ve Gerçeküstücülük. Suat Kemal Angı, (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Jacopson, E. (2015). Kendilik ve Nesne Dünyası. Selim Yazgan (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Kabadayı, Şeniz. Plastik Sanatlarda Fotomontaj, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Karadoğan İsmayıl, Ebru. Gerçeküstücü Sinemada Tekinsizlik: Jan Švankmajer Filmleri Üzerine Bir İnceleme, Doktora Tezi, 2011.
Klein, M. (2011). Haset ve Şükran. Orhan Koçak & Yavuz Erten (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Klein, M. (2015). Çocuk Psikanalizi. Ayşegül Demir (Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Klossowski, P. (2014). Komşum Sade. Nihan Çetinkaya (Çev.). İstanbul: Aytıntı Yayınları.
Kristeva, J. (2004). Korkunun Güçleri. İğrençlik Üzerine Deneme. Nilgün Tutal (Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Kristeva, J. (2015). Melaine Klein: Delilik Yahut Acı ve Yaratıcılık Olarak Ana Katli. Sezer Tansuğ (Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Lautreamont, C., D. (2012). Maldoror'un Şarkıları. Özdemir İnce (Çev.). İstanbul: Kırmızı Yayınları.
Lektorski V. A. (2016). Özne, Nesne, Biliş. Şükrü Alpagut (Çev.). İstanbul: Yordam Kitap.
Mitchell, S., A. (2009). Psikanalizde İlişkisel Kavramalar: Bir Bütünleme. Gülenbaht Algaç, İrem Anlı (Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Mitchell, W. J. T., (1984). What Is an Image?, Vol. 15, No. 3, Image/Imago/Imagination Online, 503-537.
Nasio, J., D. (2007). Jacques Lacan'ın Kuramı Üzerine Beş Ders. Özge Erşen, Murat Erşen (Çev.). İstanbul: İmge Kitapevi.
Noheden, K. (2013). The imagination of touch: surrealist tactility in the films of Jan Švankmajer. Yayın Tarihi: 4.9.2013 Erişim Tarihi: 26.03.2016 Saat: 01:20 http://aestheticsandculture.net/index.php/jac/article/view/21111
Nowell-Smith, G. (2003). Dünya Sinema Tarihi. Ahmet Fethi (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Öğütçü, Ayten. Tarihsel Süreç İçerisinde El Kuklasi Ve Gelişimi, Yüksek Lisans Tezi, 2007
Özügül, O. (Der.) (2000). Sanatın Psikolojisi. İstanbul: Pencere Yayınları.
Passeron, R. (2000). Sürrealizm Sanat Ansiklopedisi. Sezer Tansuğ (Çev.). İstanbul: Remzi Kitapevi.
Rank, O. (2014). Doğum Travması Ve Psikanalizdeki Anlamı. Sabir Yücesoy (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Rifat, M. (1997). Gösterge Bilimsel Serüven. Mehmet Rifat, Sema Rifat (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Rıfat, M. (2000). XX. Yüzyilda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları, 2 Temel Metinler.
M. Rifat, S. Rifat (Çev.). İstanbul: Om Yayınevi.
Rosenthal, M.&Yudin, P. (1997). Felsefe Sözlüğü. Aziz Çalışlar (Çev.). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Sade, M.D. (2015). Sade’ın Kayıp Günlüğü. Birsel Uzma (Çev.). Ankara: Çiviyazıları Yayınevi.
Samancı, Özge. Animasyonun Önlenemez Yükselişi, Doktora Tezi, 2004.
Sayın, Zeynep. (2003). İmgenin Pornografisi. İstanbul: Metis Yayınları.
Sigmund, F. (2012). Psikopatoloji. Dr. Hakan Atalay (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Sigmund, F. (2012). Haz İlkesinin Ötesinde/Ben ve İd. Ali Babaoğlu (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Sigmund, F. (2011). Metapsikoloji 2. Aziz Yardımlı (Çev.). İstanbul: İdea Yayınevi.
Sigmund, F. (2003). Totem ve Tabu. Akın Kanat (Çev.). İzmir: İlya Yayınevi.
Smith, S.A. (2010). Rus Devrimi. Ümit Hüsrev Yolsal (Çev.). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Sorfa, D. (2006). The object of film in Jan Švankmajer. Czech Cinema, Special, (4).
Sözen, M. & Tanyeli, U. (1994). Sanat Kavram Ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitapevi.
Sütçü, Ö. Y. (2015). Gilles Deleuze'de İmge Hareketi Olarak Sinemanın Felfesesi. İstanbul: Sentez Yayıncılık.
Şentürk, L. (2015). Kara Grotesk Jan Švankmajer. Kocaeli: Kült Neşriyat.
Švankmajer, J. (2014). International Library of Modern and Contemporary Art : Touching and Imagining : An Introduction to Tactile Art. London, US: I.B.Tauris. Retrieved from http://www.ebrary.com
Švankmajer, J. (1990). To Renounce the Leading Role. Erişim Tarihi: 11.05.2016 Saat: 18:20 http://surrealcoconut.com/surrealist_documents/svankmajer.htm
Terbaş, Ö. (Der.) (2015). Sinema ve Psikanaliz 2- Kayıp ve Zaman. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Tura, Saffet Murat. (1989). Freud’dan Lacan’a Psilanaliz. İstanbul: Ayrıntı Yayınevi.
Uygur, N. (1999). Dipten Gelen. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Ünver, Büşra. Sinemada Mekansal Duyumsama: The Shining Filmi Örneği, 2012.
Whitehead, M. (2012). Animasyon Filmler. Aziz Turuskan (Çev.). İstanbul: Kalkedon Yayınları.
Elektronik Kaynaklar
Analogon, Erişim Tarihi: 8.03.2015, http://www.analogon.cz/
Aydın, Uraz. (2015, 30 Mart). Mutlak Açı: Sürrealizm ve Devrimci Politika Üzerine. Erişim Tarihi: 25 Şubat 2016 http://www.e-skop.com/skopdergi/sunus-mutlak-aci-surrealizm-ve-devrimci-politika-uzerine/2384
Çekoslovakya Sineması/Çek Sinemasının Popülerleşme Süreci Ve Çekoslovak Yeni Dalga, Amatör Kültür.Net. Erişim Tarihi: 29 Nisan 2016, Yayın Tarihi: 11 Kasım 2011, http://ourwebnet.blogspot.com.tr/2011/11/cekoslovakya-sinemas.html
David, Moats. (2011, 3 Haziran). ‘Close Your Eyes Or You Won't See Anything' - Jan Švankmajer's Alice. Erişim Tarihi: 25 Eylül 2015, http://thequietus.com/articles/06368-close-your-eyes-or-you-won-t-see-anything-jan svankmaje
Dr. Mutluhan İzmir. Anadili, Ezilen Annelerin Dili Olursa, Şiddetin Kaynağı Haline Gelir Mi? Erişim Tarihi: 25 Ağustos 2015, http://www.mutluhanizmir.com/makale_anadili.html
Fare Adam Vakası Ve Freud: Homoseksüellik. Eşcinsel Terapi- Simple Machines Forum. (2012, 28 Ekim) Erişim Tarihi: 30 Mart 2016, http://escinselterapi.net/forum/index.php?topic=1136.0
Jan Švankmajer Kronoloji, Türkçe. Erişim Tarihi: 20 Aralık 2015 Yayın Tarihi: 7 Ağustos 2008, https://m.facebook.com/notes/jan-Švankmajer/jan-%C5%A1vankmajer/26578622185/
Jan Švankmajer Kronoloji, İngilizce. Erişim Tarihi: 20 Aralık 2015, http://www.cine-city.co.uk/projects/jan-svankmajer/
Jan Švankmajer, Kişisel Web Sitesi: Erişim Tarihi: 14 Ekim 2015, http://www.athanor.cz/index.php?option=com_content&view=article&id=7&Itemid=5&lang=en
JAN ŠVANKMAJER: THE PRODIGIOUS ANIMATOR FROM PRAGUE, Kinema. Erişim Tarihi: 21 Nisan 2016, http://www.kinema.uwaterloo.ca/article.php?id=363&fea
Jan Švankmajer Decalogue, On Emir. Cinecity. Erişim Tarihi: 29 Nisan 2016 Yayın Tarihi: 7 Ocak 2014, http://www.cine-city.co.uk/jan-svankmajers-decalogue-pdf-version/
Man Ray-L’Enigme d’Isidore Ducasse 1920, remade 1972, TATE. Erişim Tarihi: 21 Nisan 2016, http://www.tate.org.uk/art/artworks/man-ray-lenigme-disidore-ducasse-t07957/text-summary
Mobilya Tasarımında Çevre Dostu Yaklaşımların Tarihsel Süreci-Primitiv Tasarım Akımları, İkibin50. Erişim Tarihi: 26 Mart 2016 Yayın Tarihi: 10 Eylül 2012, http://www.ikibin50dergisi.org/32/mobilya-tasariminda-cevre-dostu-yaklasimlarin-tarihsel-sureci.html
Paris'te Üç Sergi I: SÜRREALİST NESNE, E-Skop. Erişim Tarihi: 28.03.2016 Yayın Tarihi: 11.12.2013, http://www.e-skop.com/skopbulten/pariste-uc-sergi-i-surrealist-nesne/1690
René Magritte, Golconda. Erişim Tarihi: 26 Mart 2016 Güncel Yayın Tarihi: 27 Nisan 2016, https://en.wikipedia.org/wiki/Golconda_(Magritte)
Salvador Dalí’s Rare, Erotic Vintage Cookbook. Barain Picnkings. Erişim Tarihi: 18 Nisan 2016, https://www.brainpickings.org/2014/04/29/salvador-dali-les-diners-de-galacookbook/
Sarane Alexandrian’ın André Breton İle Yazışmaları. Sarane Alexandrian. Erişim Tarihi: 28 Mart 2016, http://www.sarane-alexandrian.com/SA_Fr/Documents.html
Surrealism, The Art Story. Erişim Tarihi: 30 Nisan 2016, http://www.theartstory.org/movement-surrealism.htm
Surrealism. MOMA Learning. Erişim Tarihi: 16 Ocak 2015, https://www.moma.org/learn/moma_learning/themes/surrealism
Sürrealizmde Nesne Türleri, Surrealismus. Erişim Tarihi: 28 Mart 2016 Yayın Tarihi: 8 Ocak 2008, http://surrealismus.blogspot.com/2008/01/srrealizmde-nesne-trleri.html
Balázs Imre József, The Inner Side of the Object: About Painting and Surrealism, Szürrealizmus. Erişim Tarihi: 28 Mart 2016 Saat: Yayın Tarihi: 21 Şubat 2012, https://szurrealizmus.wordpress.com/2012/02/21/the-inner-side-of-the-object-about-painting-and-surrealism/
Heterotopya. Mekanar. Erişim Tarihi: 30.04.2016, http://www.mekanar.com/tr/yazi-ar%C5%9Fiv-2013/makale/heterotopya-erdem-%C3%BCng%C3%BCr.html
Başka mekanlara dair / Michel Foucault. Not Defteri. Erişim Tarihi: 30 Nisan 2016, Yayın Tarihi: 11 Ekim 2009 http://nina.bencoya.com/182/baska-mekanlara-dair-michel-foucault/
Blind Spot Experiments. Erişim Tarihi: 1 Mayıs 2016, http://www.hometrainingtools.com/a/blind-spot-science-project
Seeing more than your eye does. (2007, 21 Mart) Erişim Tarihi: 1 Mayıs 2016, http://serendip.brynmawr.edu/bb/blindspot1.html
Buffalo Bill, Vikipedi, Erişim Tarihi: 7 Haziran 2016, Güncel Yayın Tarihi: 5 Haziran 2016, https://tr.wikipedia.org/wiki/Buffalo_Bill
Ed Gein, Vikipedi, Erişim Tarihi: 7 Haziran 2016, Güncel Yayın Tarihi: 5 Haziran 2016, https://tr.wikipedia.org/wiki/Ed_Gein
Belgesel: Bölüm 1: https://youtu.be/e89U4ZD-Kvo. Bölüm 2: https://youtu.be/W8fllnnXK3Q. Bölüm 3: https://youtu.be/2WMml7sStAM. Bölüm 4: https://youtu.be/TRc8fz029e0. Tam Belgesel Linki: https://mega.co.nz/#!IcgU3Ixb!3Q8tles... Erişim Yeri: Web Sitesi, You Tube. Erişim Tarihleri: 26.03.2016/Saat: 01:17
